Goed, op de ‘Kinderspelen’ van Pieter Bruegel de Oude staan geen smartphones en tablets, maar het spelen zelf: dat is nog altijd herkenbaar. Zo wordt het schilderij een echt zoekplaatje voor wie interesse heeft in de concrete spellen, en voor wie graag zoekt naar wat er ontbreekt.
Door Johan Meire
Zoals oude foto’s een feest van herkenning kunnen zijn, of net een heel andere wereld schijnen te tonen, zo leggen we bij het zien van de Kinderspelen ook meteen de relatie met onszelf. Het schilderij dateert uit 1560 en is een van Bruegels bekendste schilderijen. Het is een soort encyclopedie van kinderspelletjes: een zoekplaatje met 230 figuren en meer dan 80 verschillende spellen. Kinderen nemen het hele schilderij in, en de stad waarin ze de dienst lijken uit te maken. Het thema was toen nieuw: afbeeldingen van kinderen en hun spel kwamen her en der los voor, vaak in de rand van manuscripten, maar Bruegel maakte er echt het onderwerp van zijn werk van.
Over de interpretatie van het werk is veel inkt gevloeid. Is het een moralistisch schilderij dat eigenlijk over volwassenen gaat en dat suggereert dat de dagelijkse bezigheden van de mens lachwekkend en futiel zijn in de ogen van God? Of past het in het opkomende humanisme, waar er aandacht groeide voor kinderen, hun ontwikkeling en hun spel, dat zowel diende om stoom af te laten als om allerlei vaardigheden te oefenen? Omdat niet geweten is wie de opdrachtgever voor de Kinderspelen was, blijft dit onduidelijk. Wel weten we dat het werk thuis bij rijke burgers gehangen moet hebben, waar het dan aan een select publiek van gasten getoond werd. Nog los van de mogelijke ideeën die erin vervat zitten, was het schilderij voor hen een zoekplaatje dat uitnodigde om in detail naar de afgebeelde kinderen te kijken en daar dan over te converseren.
Terwijl kinderen door andere kunstenaars wel eens als dierlijk en volkomen ongeciviliseerd werden geportretteerd, is hier eerder het omgekeerde waar. Hun spel lijkt eerder beheerst en je ziet kinderen geen domme dingen doen.
Ook nu blijft het schilderijeen zoekplaat van formaat: wat een plezier om te zoeken naar wat wel en net niet op het schilderij staat. Op het paneel is veel fysiek spel te zien: spelletjes die lichaamsbeweging en vaardigheden vragen. Het schilderij is een en al beweging en soms gaat het er ronduit hevig aan toe.
Tegelijk gaat het vaak om oefening en beheersing: op stelten lopen, een bezem doen balanceren op je vinger, tollen, handenstand, om je as draaien, knikkeren.
Er is imitatiespel – een van de centrale groepjes speelt een bruiloft na – en spel dat verbonden is met rituelen, zoals het vuur en het aan de deur gaan zingen.
Maar er ontbreken ook soorten spel. Geen dobbelstenen of kaarten, zoals Bruegel die wel schilderde in Het gevecht tussen carnaval en vasten. Is bikkelen hier een gokspelletje of gaat het om de vaardigheid? Een meisje roert in een drol, maar lijkt dat eerder bedachtzaam en onderzoekend te doen dan uit plezier voor het scatologische. 012, 013
Terwijl kinderen door andere kunstenaars wel eens als dierlijk en volkomen ongeciviliseerd werden geportretteerd, is hier eerder het omgekeerde waar. Hun spel lijkt eerder beheerst en je ziet kinderen geen domme dingen doen. Hier en daar worden ze ook geholpen door volwassenen. Al krijgen twee speelvechtende kinderen wel een emmer afval over zich heen gegooid.
Het is fascinerend om te zien hoe herkenbaar veel van de spelletjes nog zijn, ook meer dan vier eeuwen later. Al hebben plastieken zwembandjes de varkensblazen van toen vervangen.
Hoe herkenbaar en levensecht ook, net als spelen zelf leent het schilderij zich niet tot één heldere uitleg. Veel kans dat Bruegel dat wel leuk gevonden zou hebben. Op het schilderij staat een meisje dat poeder uit bakstenen schraapt en afweegt: dat werd in Antwerpen als pigment voor verf gebruikt. Bruegel zette haar rechtsonder op het paneel, vlak boven zijn eigen naam.
De Kinderspelen behoort tot de vaste collectie van het Kunsthistorisches Museum in Wenen. Samen met een aantal andere schilderijen van Bruegel is het in detail te bekijken op de nieuwe website Inside Bruegel. De illustraties bij dit artikel zijn van Inside Bruegel overgenomen.
