Tieners zijn een vaak vergeten groep bij planning en ontwerp. Voor het Antwerpse District Wilrijk werkte Kind & Samenleving een gebiedsdekkend ‘tienerweefselplan’ uit. Dat is een strategisch beleidsdocument dat een planmatige en praktische houvast biedt om een wijk, stad of gemeente tienergericht uit te bouwen op korte en lange termijn. Het is de eerste keer in Vlaanderen dat een lokaal bestuur een dergelijk omvattend plan laat uitwerken met en voor deze doelgroep.
Door Wouter Vanderstede
Gebruikspatronen van tieners (h)erkennen
Tieners hebben een eigen ruimtegebruik. Ze zwerven van plek tot plek en lijken moeilijk ‘grijpbaar’ voor georganiseerde inspraak. Toch maken ze intensief gebruik van de publieke ruimte. Het publieke domein is voor hen een belangrijke ruimte voor vrijetijdsbesteding, zeker voor die jongeren die niet actief zijn in het verenigingsleven.
Vaak is het de veelheid van plekken die telt voor tieners: het geheel van plekken – wat wij een ‘tienerweefsel’ noemen – is méér dan de afzonderlijke delen. Hun rondhangen lijkt wat onoverzichtelijk en onvoorspelbaar. Maar wie goed kijkt en het gesprek aangaat, merkt dat er verrassend veel patronen te ontdekken zijn in hun ruimtegebruik. Daarbij zijn de ligging, nabijheid en kwaliteit van verbinding tussen de plekken vaak belangrijker dan hoe de plekken er precies uit zien.
Tienerweefselplan kort uitgelegd
Echt ruimte geven aan tieners behelst meer dan een extra bankje of sporttoestel bijplaatsen in een woonbuurt. Tieners breiden hun actieradius gaandeweg uit en zoeken doorgaans grotere plekken met voorzieningen op. Een tienerweefsel is dus complex en omvat een veelheid van plekken en voorzieningen, die complementair en goed op elkaar afgestemd moeten zijn. Een coherent tienerweefsel vraag ook om ingrepen op het mobiliteitsbeleid, op bestemmings- en inrichtingsplannen en op de globale ruimtelijke structuur in grote woonprojecten. Fouten in een vroege planningsfase (bijv. onvoldoende of slecht ingeplante publieke ruimte) zijn later moeilijk recht te zetten.
Een ‘tienerweefselplan’ is een strategisch beleidsdocument dat een planmatige, maar ook praktische houvast biedt om een wijk/deelgemeente/stad of gemeente tienergericht uit te bouwen op de korte en lange termijn. Dit gebeurt met participatie van tieners en op een hoog schaalniveau: minimum op wijkniveau en bij voorkeur op regionale schaal. Vanuit een analyse van het bestaande tienerweefsel identificeert het plan de belangrijkste ‘knooppunten’ in het weefsel. Dat zijn plekken waar ruimtes en tienervoorzieningen ‘clusteren’:buurtwinkels en snackbars, speel- en sportvoorzieningen, stedelijke pleinen, stadsparken, waterboorden… Maar ook opstapplaatsen voor openbaar vervoer, fietsnetwerken, bruggen, fietstunnels en ‘mobipunten’ blijken dikwijls een grote rol te spelen. Strategisch gezien is het belangrijk om vooral voor die cruciale knooppunten ruimtelijke oplossingen uit te werken. Daar kan je immers een wezenlijk verschil maken voor het grotere geheel.
Tienerweefsel in Wilrijk
De focus bij het Tienerweefselplan Wilrijk lag op jonge tieners uit de eerste graden van het middelbaar. Door een groot aantal secundaire scholen is deze leeftijdsgroep opvallend aanwezig in het centrum van Wilrijk. Net als elders in Antwerpen laten de demografische cijfers van Wilrijk zien dat de leeftijdsgroep van tieners groeit, zowel absoluut als relatief. Dit geldt in het bijzonder in een meer stedelijke buurt als Valaar, aanliggend aan Kiel en Hoboken.
Kind & Samenleving bracht samen met tieners, het District Wilrijk en de stedelijke diensten het bestaande en gewenste tienerweefsel van Wilrijk in kaart. Voor cruciale plekken in het tienerweefsel zijn ontwerp- en planningsoplossingen ontwikkeld. Soms gaat het om quick wins en een kleine upgrade op cruciale plekken. Maar vaak bleek het noodzakelijk om eerst voldoende verblijfsruimte te creëren, zodat de plekken sociaal goed kunnen functioneren. Die extra ruimte kan men vinden door de ruimte anders te organiseren en mobiliteit anders te benaderen.
Het Wilrijkse tienerweefsel is opgevat als een specifieke planningslaag die de interne logica weergeeft van plekken en verbindingen, vanuit tieners bekeken. Deze laag streeft naar een coherent netwerk en sociaal-ruimtelijk weefsel, zodat tieners zich vlot van de ene naar de andere plek kunnen verplaatsen. Deze uitgebreide kaartoefening gebeurde met input van de tieners zelf, maar ook van veel andere relevante diensten (jeugd, groen, sport, stedelijke ontwikkeling, mobiliteit, politie…). Zo brengen wie de specifieke planningslaag van tieners in relatie met de andere planningslagen.
Inspraak van tieners bleek heel belangrijk om de meest cruciale ruimtes en verbindingen voor tieners te identificeren. De Wilrijkse jongeren gaven ook nuttige feedback op voorgestelde oplossingen. De inspraak gebeurde op allerlei manieren: via digitale bevragingen, veldinterviews, de jeugdraad, en alles wat mogelijk bleek in coronatijden. Vooral straatinterviews leverden diepgaande inzichten op, ook bij tieners en jongeren die via formele kanalen moeilijk bereikt kunnen worden.
Bereikbaarheid van stedelijke hotspots
Uit de online bevragingen en veldinterviews in Wilrijk bleek dat veel tieners sterk gericht zijn op bovenlokale stedelijke voorzieningen: het stadscentrum met zijn winkelstraten, het Theaterplein, de Kaaien en andere belangrijke skateplekken, en de grootstedelijke parken zoals Rivierenhof en Park Spoor Noord. Ook Wijnegem shopping center kwam regelmatig ter sprake.
Helaas bleek het openbaar vervoer vanuit Wilrijk amper een optie om op die hotspots te geraken. Het ideaal van een ‘15-minutenstad’ is nog een verre droom voor jonge Wilrijkse inwoners. Naar het stadscentrum doe je er al snel een half uur over met tram of bus. Naar de parken of het shopping center met het openbaar vervoer moet je ruim een uur rekenen. Vanuit de Wilrijkse tieners bekeken, is er dus zeker nood aan een nieuwe verbinding naar de noordoostrand van Antwerpen. Dit zijn geen verrassende, maar wel belangrijke inzichten die nu in allerlei lopende plannen en op een hoog planningsniveau (bijv. Beleidsplan Ruimte, Vervoersregio Antwerpen) meegenomen worden.
De fiets centraal
Binnen het project zijn tieners onder meer bevraagd over hun verplaatsingsgedrag. Voor lokale vrijetijdsverplaatsingen binnen het district bleken de fiets (56%) en te voet (40%) een verrassend groot aandeel te hebben. Slechts 22% geeft aan frequent de auto te gebruiken voor vrijetijdsverplaatsingen, wat een uitstekende duurzaamheidsscore is. Nochtans wezen de tieners op de zeer manifeste barrières en gevaarlijke kruispunten op Wilrijks grondgebied: de A12, de R11, enkele grote invalswegen… Enkele recent vernieuwde kruispunten bleken nog steeds een barrière. De impact van 2×2-wegen op de mental maps van tieners is niet te onderschatten. Enkel een grondige aanpak (nl. ongelijkvloerse kruisingen) is een waardige oplossing.
Binnen die ruimtelijke context en beperkingen is het logisch dat bestaande vrijliggende fietsroutes en enkele fietstunnels onder de snelwegen in grote mate de verplaatsingspatronen van Wilrijkse tieners mee bepaalden. Die routes, met de fietstunnels als cruciale schakels, vormden een belangrijk startpunt en houvast om het tienerweefsel uit te tekenen. Ze vormden dé ruggengraat voor ontwikkeling van het gewenste tienerweefsel. Wie een substantieel verschil wil maken voor tieners, moet dus op die ruimtes en verbindingen inzetten. Gelukkig zijn er in Wilrijk al een aantal planprocessen bezig langs deze spreekwoordelijke ruggengraat. Bij elk deelproject in deze zones kan men nu uitdrukkelijk nadenken vanuit de logica van het tienerweefsel, en gerichte tienerparticipatie opzetten.
Water, groen en forten als ankerplekken
Waterpartijen, reliëf en grotere groen(recreatieve) gebieden zijn cruciaal voor tieners. Specifiek voor Wilrijk is de fortengordel te vermelden, die al deze ingrediënten voor een goede tienerplek bevat. De Wilrijkse forten bleken heel aantrekkelijk voor tieners: als avontuurlijke recreatieve ruimte, maar ook als rustig groengebied om te gaan wandelen, fietsen, lopen… De Forten zijn echter niet goed verbonden met de rest van het tienerweefsel. Vanuit het tienerweefselplan formuleerden we dan ook heel wat voorstellen om de forten opener en beter bereikbaar te maken en ze beter te laten aansluiten op het centrum van Wilrijk.
In en rond Fort VI, dat ook binnen het Fortenplan een meer recreatief karakter heeft, worden vanuit het plan betere tienervoorzieningen voorgesteld: skatespots, zit- en hangplekken, kleinschalige voetbal, outdoor fitness, avontuurlijke bewegingsplekken… Deze voorstellen sporen perfect met het mobiliteits-, trage wegen- en sportbeleid. Voor het wat verder gelegen Fort VII bleek het daarentegen ook vanuit tieners een goed idee om hier eerder de klemtoon te leggen op rustige natuurbeleving. Bovenal kan hier ingezet worden op een doorsteek naar de aanliggende sfeervolle begraafplaats Schoonselhof, die ook voor tieners belangrijk blijkt als romantische, rustige en gothic belevingsplek.
Tienervriendelijke pleinen
Naast de forten is het centrumgebied rond De Bist dé hotspot in het tienerweefsel van Wilrijk. Het centrale Bistplein ligt dan ook op een boogscheut van heel wat middelbare scholen en vormt een belangrijke opstapplek voor de bus. Bovendien is er een winkelcentrum met horeca en liggen er heel wat stedelijke voorzieningen in de buurt (bibliotheek, academie, zwembad, stadspark…). Het jeugdcentrum ligt hier zelfs op een toplocatie: tieners zijn er ook over de middag welkom om hun boterhammen of broodjes op te eten.
Afgezien van de àl te grote verkeersdruk functioneert dit centrumplein behoorlijk goed voor tieners. Er zijn nu net plannen om het Bistplein te vergroenen en gezelliger te maken. Dit bleek een grote opportuniteit om vanuit het tienerweefselplan heel wat ontwerpideeën aan te reiken, die onmiddellijk in dit ontwerpproces meegenomen kunnen worden. Zo is het zinvol om te experimenteren met de opstelling van zitelementen: banken opgesteld in een ronde geven een andere sociale dynamiek dan de huidige lineaire of losse zitelementen. Het tienerweefselplan schuift variatie in de opstelling en het type zit- en ‘hang’-mogelijkheden naar voren.
We stelden vast dat de buurtpleinen in Wilrijk vaak te krap zijn om er zomaar specifieke infrastructuur voor tieners in te brengen. De eerste opgave is eigenlijk om meer verblijfsruimte te creëren op de buurtpleinen. Dit kan op de meeste pleinen door de overmaat niet meer aan auto’s, maar aan zachte weggebruikers toe te bedelen. Dit biedt ook heel wat kansen voor ontharding, een beleidslijn waar Wilrijk sterk op inzet. Een gereorganiseerd en verruimd buurtplein biedt dan heel wat kansen om ook tieners een plaats te geven naast andere gebruikers. Het tienerweefselplan reikt een afwegingskader aan om de schaal van de tienervoorzieningen goed af te stemmen op de mogelijkheden van de plek. Zo’n doordachte beleidsvisie vanuit het District is een krachtig instrument en ook een goed startpunt om in gesprek te gaan met zowel tieners als omwonenden. Dat kan vermijden dat er welles-nietes-discussies ontstaan waarbij tieners uiteindelijk vaak het onderspit delven. Bovenal laat het plan toe om elke opportuniteit en elk lopend plan vanuit het geheel van het tienerweefsel te bekijken en een tienervriendelijke invulling te geven.
