Waarom is het doorsnee-speelterrein in Vlaanderen altijd zo plat? Reliëf is nochtans een essentiële bouwsteen voor speellandschappen en het daagt kinderen uit om te bewegen. Duur hoeft zo’n ‘berglandschap’ trouwens niet te zijn: van de uitgegraven grond voor valbodems maak je toch gewoon een steile heuvel?
Door Wouter Vanderstede
Heuvels en bergen lokken in de eerste plaats fysiek spel en beweging uit, want ze dagen uit om te klimmen, naar beneden te springen, te rollen en te glijden. Je leert er sneller dan jezelf te rennen en te fietsen… Op een helling verleg je dus grenzen. Hoe groter en steiler de berg, hoe aantrekkelijker. En liefst zijn er meerdere bergjes naast elkaar, zodat je een crossparcours kan maken, heuvel af en heuvel op.
Steile hellingen met lossere ondergrond dagen ook uit om allerlei ‘banen’ te bouwen: voor knikkers, petanqueballen, alles wat enigszins rond is. Met wat water in de buurt maken kinderen er in de hete zomermaanden ook watervalletjes en waterglijbanen. Heuvels met losse aarde, zand of leem lokken constructiespel uit. Het kan dus interessant zijn om niet per se op elke heuvel gras te willen of alles dicht te planten.
Een heuvelend speellandschap voedt ook het fantasiespel. Een kring met stenen op een heuvelrug verandert al snel in een kamp, fort of gevangenis. Als het landschap dan bovendien nog inspeelt op de geschiedenis van de plek, krijg je een rijk decor voor verbeeldingsspel, waarbij de ruimte intens wordt beleefd.
Voor jongeren bieden heuvels en hellingen een ideale ontmoetingsplek. Een zongerichte helling op een stedelijke plek (al dan niet met trappen) wordt vaak gebruikt om te ‘chillen’. En ook tieners gaan vaak spontaan bewegen als er een berg met genoeg uitdaging in de buurt is.
Verschillende spelvormen en bergavonturen op ‘de Punt’, een groot, steil talud dat verwijst naar de vroegere ‘Puntfabriek’ op de site (Arbedpark, Gent)
Een partijtje heuvelvoetbal
Reliëf vormt een essentiële laag in het ontwerp: met heuvels stuur je mee de looplijnen en creëer je zones die een eigenheid kunnen krijgen. Tussen een zone met intensief spel (zoals een trapveldje) en een rustiger zone (zoals een zandbak voor kleuters) kan je een heuvel leggen, al dan niet met beplanting. Zo haal je verschillende activiteiten of leeftijdsgroepen op een natuurlijke manier wat uit elkaar als dit nodig is.
Trap- en sportveldjes kan je ook wat laten ‘verzinken’. Met de uitgegraven aarde maak je een wal of kleine tribune achter de goals. Zo is er misschien zelfs geen ballenvanger meer nodig. Reliëf biedt ook mogelijkheden voor experimenteel balspel. Meerdere keren hebben we al ‘heuvelvoetbal’ kunnen zien. Op een forse helling kan je zelfs shotten met jezelf.
Eigenlijk is reliëf een basislaag voor een speelse publieke ruimte die meerdere generaties kan meegaan. Het mooiste bewijs zijn die typische terreintjes uit de jaren zeventig met heuvel en betonbuis. Tot op vandaag vormen ze een duurzame basis voor een speels parkje, nu eens mét en dan weer zonder speeltoestellen, afhankelijk van de bevolkingssamenstelling van de wijk. En vanuit onze ervaringen met Picto-Play kunnen we het garanderen: de nieuwe generatie wil nog steeds heuvels op haar speelterreinen.
Voetballen met jezelf (Arbedpark, Gent) 
Lousbergpark, Gent 
Reuzenheuvel maakt twee speelzones (De Panne)
Weerstand of win-win?
Toch is het niet helemaal toevallig dat heuvels en bergjes niet populair zijn in speelruimtes. Vanuit verschillende beleidsdomeinen is er soms aarzeling of tegenkanting:
Stedenbouw
Voor heuvels van een zekere omvang heb je vaak een stedenbouwkundige vergunning nodig. In de veronderstelling dat speelterreinen zonder reliëf gemakkelijker ‘passeren’ bij stedenbouw, kiest men vaak voor de snelste en gemakkelijkste oplossing. De vraag is of dit duurzaam (speel)ruimtebeleid is. Een speelterrein zonder echte speelwaarde is gewoon weggegooid geld. Na enkele jaren zijn de speeltoestellen versleten en moet je opnieuw beginnen. Een heuvelend speellandschap kan meerdere generaties meegaan.
Erfgoed en landschapsbescherming
Bij beschermde landschappen (en soms is dat een complete dorps- of stadskern) wordt er begrijpelijkerwijs minutieus toegekeken op ontwerpen in de publieke ruimte. Een verandering van reliëf wordt meestal als ingrijpend beschouwd en kan het park- of stadszicht belemmeren.
Het kan interessant zijn om dan in de geschiedenis van een plek te duiken. Misschien vind je daar net inspiratie en argumenten om een reliëfrijk landschap te maken. Wie goed kijkt naar een terrein, ziet vaak sporen van vroeger gebruik waarop je kan inspelen.
Natuur- en milieubescherming
Graven in een gebied kan inderdaad een grote impact hebben op natuur en milieu. Je kan de bodem verstoren of het wortelnetwerk van bomen beschadigen. Daarom is dit inderdaad niet in elk gebied gepast.
Maar voor de biodiversiteit kan het net interessant zijn om reliëf te creëren met heuvels of taluds. Zogenaamd micro-reliëf zorgt voor – soms minimale – verschillen in het milieu (bodem, bezonning, waterpeil). Die verschillen in leefomstandigheden kunnen verschillende planten- en diersoorten groeivoordelen geven, wat de diversiteit ten goede komt.
Daarnaast kan een speelterrein bijdragen tot een betere waterberging en een rijkere fauna en flora door wadi’s, plassen of poelen uit te graven. Reliëf en water zijn als een tweeling. Beide bieden speelkansen, vooral ook in combinatie met elkaar.
Avontuurlijke speelruimte met reliëf vergroot de natuurwaarde in Heizijdse velden (Turnhout)
Beheer en onderhoud
Dit vormt vaak het grootste obstakel voor heuvels en bergjes. Het maaien op een steile helling moet doorgaans met de hand gebeuren en dat is inderdaad een grote klus. Maar wie zegt dat het gazon op een heuvel er perfect bij moet liggen? Met extensief maaibeheer (1 à 2 keer per jaar) kom je er meestal ook én het geeft een wat ruiger en avontuurlijker karakter aan de speelplek. Kies wel voor een goede ondergrond door die bijvoorbeeld af te dekken met een voedselarme laag. Zo houd je al te weelderige plantengroei onder controle.
Bij heel intensief bespeelde plekken (zoals schoolspeelplaatsen) kan het dan weer moeilijk zijn om de heuvel in stand te houden. Zeker het eerste jaar na de aanleg, wanneer de planten nog moeten uitgroeien, kan de ‘speel-erosie’ (in combinatie met water-erosie) écht zeer groot zijn. Er zit dan niet veel anders op dan de heuvels (en zeker de plantvakken) na de aanleg tijdelijk af te sluiten. Houd er rekening mee dat je druk bespeelde speelheuvels af en toe ook weer moet ophogen en beplanten. In dat geval kan je ook aan ‘terrasbouw’ denken: een versteviging van de heuvel met stammetjes of planken zodat de erosie vermindert.
Veiligheid
Uiteraard moet een constructie op een hoogte anders bekeken worden dan hetzelfde bouwsel op de begane grond. Maar bij een goede risicoanalyse wordt dit automatisch meegenomen en probeert men op ernstige risico’s te anticiperen.
Eigenlijk moet je omgekeerd denken: een eenvoudig toestel geef je zoveel meer uitdaging en speelwaarde door het goed in het reliëf in te passen, zonder dat dit onaanvaardbare risico’s hoeft op te leveren.
Een kleine typologie van speelheuvels
Ter inspiratie geven we hier een aantal types heuvels en bergen die ingezet kunnen worden in het ontwerp van speelse publieke ruimte, zowel in groene als in stenige contexten.
Zand- of leemheuvels
Duinen zijn de ultieme speelheuvels omdat ze omvangrijk en hoog zijn, een gevarieerde beplanting hebben en een zacht materiaal vormen om in te graven. Maar ook op een speelterrein kan je gewoon een reuzenheuvel achterlaten, van leem of zand.
Leemheuvel in Hobbeldonk, Heist-op-den-Berg 
Heizijdse velden, Turnhout Hoge zandleemheuvel, Brielmeersen, Deinze
Designheuvels
In een stedelijke context of in ‘designparken’ kunnen kunstmatige heuvels zorgen voor speel- en beweegplezier, al dan niet als formele speelaanleiding.
Karmelietentuin, Mechelen Klein Begijnhof, Mechelen 
Eilandje, Antwerpen
Verbeeldingsheuvels
Heuvels kunnen verwijzen naar de geschiedenis van een plek: denk aan een motte, grafheuvel, heuvelversterking, vliedheuvel (schuilplaats bij stormvloed)…
Vliedheuvel, Aagtekerke, Zeeland Diemerbos, Amsterdam Tiengemeten, Zeeland
Chillheuvels
Heuvels en hellingen op stedelijke plekken nodigen uit tot rust en gezellig keuvelen. Let daarbij goed op de oriëntatie (best zongericht) en hellingsgraden. Ook zitarena’s horen in dit rijtje thuis.
Sincfalapark, Brugge 
Wisla-boorden, Krakau 
Scheldeboorden, Gent
Tijdelijke heuvel
Bij tijdelijke evenementen (een buurtfeest, speelstraat) is een zandheuvel altijd een succes.
Arsenaalwijk, Mechelen (Foto: © Mechelen in Beweging)
